Van den vos Reynaerde, Willem die Madocke maecte

Sluwe vos al eeuwen een hit

Hedendaags zijn moord, misdaad en overspel populaire literaire thema’s. Wat echter voor vele onbekend is, is dat men al zo vroeg als 1250 hiervan genoot, zoals blijkt uit ‘Van den vos Reynaerde’. De werkelijke identiteit van de schrijver is onbekend, maar we weten zijn voornaam en dat hij ook Madocke schreef. Vandaar noemen we hem: ‘Willem die Madocke maecte’.

Reynaerde is een grote schurk die talloze misdaden gepleegd heeft. Als de bevolking samenkomt op de hofdag van de koning is het daardoor niet opmerkelijk dat hij niet is op komen dagen. Tijdens deze hofdag klagen velen bij de koning en smeken hem Reynaerde te stoppen. Koning Nobel stuurt Bruun op pad om hem te dagvaarden. Met een slimme list weet Reynaerde van hem af te komen, waarna Tibeert op komt dagen. Na hem ook te hebben bedrogen, komt de derde (en de laatste) dagvaarding van zijn neef Grimbeert. Wetende dat na de derde dagvaarding hij vogelvrij wordt verklaard, gaat Reynaerde mee naar het hof. Hier overtuigd hij de koning ervan dat onder andere Bruun een staatsgreep plande. Deze zou gefinancierd worden door een schat, die Reynaerde heeft verstopt. De koning trapt in de val en laat Reynaerde onder toezicht vertrekken, op zoek naar de schat.

Op het eerste gezicht lijkt het een spannend verhaal, maar het is niet als je denkt. De titel hint al dat de hoofdpersonen dieren zijn. Willem is niet de eerste die zijn hoofdpersonen zo indeelde, maar wel de bekendste. Door de introductie van de boekdrukkunst en de televisie is het nauwelijks meer te verbeelden, maar dit verhaal moest door analfabetisme worden voorgedragen en werd mond op mond doorverteld. Pas jaren later is dit verhaal opgeschreven. Destijds was het daarom voor de auteur belangrijk, dat het verhaal erg gemakkelijk te onthouden moest zijn. Dit deed Willem door zijn verhaal te laten rijmen. Ook helpt het dat de hoofdpersonen dieren zijn. De vos staat symbolisch voor schuw en slecht, dus moet hij uiteraard de hoofdpersoon zijn.

Voor Willem was dit verhaal niet geheel een manier om zijn fantasie te uiten. Het was zijn intentie om de maatschappij te bespotten. Immers was er in zijn tijd, de Middeleeuwen, een groot verschil in sociaal aanzien. Men leefde of in een kasteel, of in een klein onderdak in een ondraaglijke stank. De maatschappij bespotten ging toen niet onbestraft. Willem kon uiteraard geen pseudoniem gebruiken, want hij moest de verhalen vertellen waardoor hij herkend zou worden. Het is daarom geniaal om dieren als hoofdpersonen te gebruiken. Iedereen weet waarop hij doelt, maar als hij erop wordt aangesproken kan hij zeggen dat het slechts fictie is. Daarnaast zal hij in geen enkel geval aangesproken worden, omdat in dat geval de adel zelf zijn zonden toegeeft. Bijvoorbeeld: als de koning vindt dat Koning Nobel met hem vergeleken wordt, geeft hij zelf toe dat hij deze personage is en erg egoïstisch. 

Niet alleen de maatschappij van toentertijd word bespot, maar ook de hedendaagse morele waarden. De streken van Reynaerde zijn onacceptabel en van het ergste soort. “En dan heeft die sadist mijn arme kinderen bepist, terwijl ze in hun nestje lagen. Twee blijven de gevolgen dragen: zij zijn sindsdien volkomen blind!” (bladzijde 11) De kinderen van de wolf zijn blind geworden, wat niet onwaarschijnlijk is omdat de urine van een vos erg zuur is. Ook heeft hij vele moordpogingen gedaan, met succes bij de kip Coppe. Moord en verkrachtingen zijn op deze dag ernstige criminele misdrijven waardoor de crimineel jarenlang het gevang in moet. Verder is een veel voorkomende misdaad van Reynaerde oplichting. “Vijands praat is valse praat!” (bladzijde 15)

De meeste mensen denken dat de Middeleeuwse dorpsbevolking absoluut niet intelligent is, maar Willem laat zien dat hij toch voldoende kennis kan uiten. Als een lezer met kennis van taalkunde het verhaal leest, zal hem de volgende woordspelingen opvallen. Veel dieren hebben namelijk een naam gekregen die hun karakter beschrijft. Cuwaert de haas bijvoorbeeld, wiens naam lafaard betekend. Daarnaast heet de verkrachtte vrouw van de wolf Hersint, wat ‘ze heeft er wel zin in’ betekend. Ook de valse beloften van Reynaerde kunnen op twee manieren worden opgevat. “Ik heb iets met haar bedreven dat ik liever vóór mij had dan achter mij.” (bladzijde 62) zegt Reynaerde over de verkrachting. Je zou allereerst denken dat hij zijn fout inziet, echter kan het ook betekenen dat hij het graag opnieuw zou willen doen.

Als deze zin- en woordspelingen zijn moeilijk te vinden, omdat ‘Van den vos Reynaerde’ een gedicht is. Uiteraard bevat het ouder taalgebruik en is het daardoor voor de meeste mensen totaal onleesbaar. Daardoor wordt vaak de vertaling gelezen, wat desondanks nog steeds rijmt. Zelfs eeuwen later biedt het rijmschema een leesplezier en blijft het makkelijk te volgen.

“Op een koude winterdag 

vond ik Isengrin. Hij lag 

bij Belsele onder een boom 

en was, beweerde hij, mijn oom.” (bladzijde 77)

Ondanks het feit dat ‘Van den vos Reynaerde al ruim 700 jaar bestaat is het nog altijd populair. Niet alleen voor letterkundigen, maar ook voor scholen. Op het middelbaar onderwijs wordt het op sommige scholen zelfs voor twee vakken gelezen, Frans en Nederlands. Daarnaast wordt het verhaal in grote lijnen zelfs in kleuter- en basisscholen behandeld. Dit wordt gestimuleerd door de ‘Belgische Reynaerde genootschap’, die voor de kinderen allemaal bijbehorende spellen hebben bedacht. De jongste literatuurvorm kan dur eeuwen later nog steeds vele mensen fascineren.

Over de auteur

Samenvatting

Bronnen van recensies en citaten

R. van den Berg / Die eeuwige streken van Reintje de vos / Nederlands Dagblad in: http://thuis.nbdbiblion.nl/IndexJs?#1_S_van%20den%20vos%20reynaerde / 05-11-2010

V. de Donder / Leest de subtiele waarheid over Den fellen metten grijsen baerde / De Standaard in: http://thuis.nbdbiblion.nl/IndexJs?#1_S_van%20den%20vos%20reynaerde / 21-09-1991

J. van Damma / De oude Reynaerde is weer onder ons / Provinciale Zeeuwse Courant in: http://thuis.nbdbiblion.nl/IndexJs?#1_S_van%20den%20vos%20reynaerde / 20-09-1991

A. van Nimwegen / Rainaerde van Jonckheere komt niet verder dan dorpsniveau / Utrechts Nieuwsblad in: http://thuis.nbdbiblion.nl/IndexJs?#1_S_van%20den%20vos%20reynaerde / 13-01-1979

Roel Zemel / Roel Zemel: de dichter en de vos / in: http://literatuurensamenleving.nl/?page_id=4324 / maart 2013

W. Verniers / Van den vos Reynaerde naar het Comburgse handschrift / in: http://www.reynaertgenootschap.be/files/boekje%20Van%20den%20Vos%20Reynaerde.pdf

/ 2012